Шығыс Қазақстан таңғаларлық сан алуан байлыққа ие. Қорықтар, қорықшалар мен табиғи ескерткіштер оларды сақтауға және ұтымды пайдалануға арналған. Сондай киелі орындардың бірі – Тарбағатай мемлекеттік табиғи қорығы.
Тарбағатай мемлекеттік табиғи қорығы 1968 жылы Зайсан ойпатының оңтүстік-батысында арқар мен елік сияқты тұяқты жануарларды, сондай-ақ Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген басқа да бірнеше түрді сақтау мақсатында құрылған. Осыған қарамастан, жануарларды жаппай аулау жалғасты. Сондықтан 1983 жылы киелі орын шығысқа қарай жартасты Маңырақ жотасы мен Шілікті ойпатына көшірілді. Қасиетті жер 240 мың гектарды алып жатыр. Оның аумағында бор дәуіріндегі динозавр жұмыртқалары табылуымен танымал «Алаулы Адыр» табиғи ескерткіші орналасқан. Қорықтың жаңа аумағы бұрынғыға қарағанда жер бедері мен тау жыныстарының түзілімдері жағынан алуан түрлі, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне бай. Жанартау жыныстары кең таралған, мұнда тектоникалық процестер айқынырақ. Жаңа аумақтың шалғайлығы және популяциясының аздығы қорық флорасы мен фаунасын жақсырақ сақтауға мүмкіндік береді. Қорықтың өсімдіктері алуан түрлі. Оның құрамы жер бедерімен, топырағымен, биіктігімен және ылғалдылығымен анықталады. Дала рельефіне тән өсімдік жамылғысында аралас шөптер мен шыбықтар басым. Әр түрлі қауырсынды шөптер, жусан, бетеге, саумал өседі. Оңтүстік беткейлері тасты, желдің жиі соғуына, жауын-шашынның аз болуына және мол инсоляцияға байланысты жұқа топырақ жамылғысына ие. Теңіз деңгейінен 600–800 метр биіктікте Еңлікгүл жотаның орталық бөлігіндегі аласа таулардың тегіс шыңдарында көп өседі. Өздеріңіз білетіндей, батылдық пен шын жүректен мойындауды білдіретін бұл қарапайым өсімдік әдетте құдіретті жоталардың тау шыңдарында өседі және оған кез келген адам жете алмайды.
Қорық аумағын Маңырақ жотасы мен Шілікті ойпатына көшіруімен оның шекарасына көптеген сирек кездесетін жануарлардың мекендейтін жерлері енді. Маңырақ жотасының ең үлкен қазынасы мен бірегейлігі – оның Қызыл кітапқа енген жыртқыш құстары. Маңырақ таулары – ақбас сұңқар мен қарақұйрық, дала қыраны мен қыран, патша қыраны, қысқа тұмсық қыран, ортаазиялық қарақұйрық және басқа да ұсақ жыртқыш құстардың мекені. Мұнда қыран жапалақ, ұзынқұлақ жапалақ, үкі сияқты түнгі құстар да ұя салады. Ірі сүтқоректілердің ішінде Оңтүстік Азияның таулы ландшафттарына тән белгі – Қызыл кітапқа енген арқар қойлары. Бір қызығы, тауларда қоянның екі түрі мекендейді: тала немесе моңғол қояны (құмтас қояны деп те аталады) және тау қояны (тайга түрі). 1990 жылдары Қазақстан Ғылым академиясының зоологтары Маңырақтың солтүстік етегінен жер бетіндегі ең сирек кездесетін «тышқан» — селевиния тышқанын ұстаған. Қорықтағы бауырымен жорғалаушыларға популяциясы 50–70-ке дейін жететін өрнекті жылан жатады. Жабайы қабан жотаның батыс бөктерінде, бұлақ бойына қалың тоғайлар орналасқан Жаманбай жолында жиі кездеседі.
Кейбір жылдары аңшылықтың тұрақты нысанасы болып табылатын сұр суырлардың колониялары өте көп болуы мүмкін. Кәдімгі тиін тау бөктерінде мекендейді. Қорықта түлкі, қасқыр, борсық, күзендер, қарлығаштар, тоқылдақтар жиі кездеседі. Жергілікті аңшылардың айтуынша, барыстар Саура мен Тарбағатай тауларынан Шорбас тауы аймағына қарай адасып келеді.
Негізінен Оңтүстік-Шығыс Азиядан шыққан жолақты жүйрік алғаш рет 1950 жылдары Тайжүзген өзенінің маңында ұсталған. Жасыл бақаларды түнде құрғақ, сусыз жарықтардан табуға болады. Күндіз олар үлкен тастардың астындағы терең шұңқырларға тығылады. Тарбағатай қорық аймағы қазіргі жануарларды миллиондаған жылдар бұрын өмір сүрген ежелгі қазбалармен салыстыруға сирек мүмкіндік береді. Маңырақ жотасының солтүстік сілемдерінен тропикалық климатта өмір сүрген ежелгі бауырымен жорғалаушылар мен динозаврлардың сүйек қалдықтары мен жұмыртқа қабықтары табылған.
Тарбағатай қорығы Орталық Азияның көптеген сирек кездесетін жануарларын — ірі тоғайлар, сұңқарлар, бүркіттер, еліктер және т.б. түрлерін қалпына келтіру үшін маңызды орын болып қала береді.
Жыртқыш құстардың көптігі немен түсіндіріледі? Қорықта тағы қандай жойылып бара жатқан құстар мен аңдар бар? Бұл жерде бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділердің қандай түрлерін кездестіруге болады? Мұның бәрін біздің кітапханаға кіріп біле аласыз.
