Республикалық маңызы бар Құлажон мемлекеттік хайуанаттар қорығы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1986 жылғы 17 ақпандағы № 69 қаулысы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы № 877 қаулысы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 19 шілдедегі № 746 және 2015 жылғы 15 шілдедегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы негізінде құрылды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 10 қарашадағы № 1074 Қаулысына сәйкес қолданылу мерзімі шектеусіз. Қорық бағалы және жойылып бара жатқан жануарлар түрлерін сақтау және қалпына келтіру мақсатында меншік иелері мен пайдаланушылардан жерді тартып алмай, сол жер учаскелерінде құрылған. Қорық Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің қарамағында. Құлажон хайуанаттар қорығы Шығыс Қазақстан облысының Көкпекті ауданында, Зайсан ойпатының солтүстік-батысында орналасқан. Ол Шығыс Қазақстандағы Қызылқұм шөлінің құмды массивінің үлкен бөлігін, сондай-ақ Құлажон өзені аңғарының төменгі ағысын қамтиды. Қызылқұм – қоныс аударатын сібір еліктерінің қыстауы.
Қорық аумағы 46 мың гектарды құрайды.
Массивтің рельефі екі негізгі түрді көрсетеді: Эолдық беттік пішіндері бар аллювийлі-аккумуляциялық (үлкен дөңес тізбектер, төбелер, құм аралық ойпаңдар және дефляциялық бассейндер) және аллювийлі-эрозиялық.
Қорықтың өзен желісі нашар дамыған. Негізгі өзендері – Үлкен Бөкен және Құлажон. Сондай-ақ үш шағын көл бар: Казнак, Қамбар-Қарасу және Чаячье. Қорықтың климаты күрт континенттік. Қорықтың өсімдіктері өте ерекше және әртүрлі: шөлді бұталар, шөлді далалар, шөлді және бұталы өсімдіктер, 19 ғасырдың бірінші жартысында жойылып кеткен Катонқарағай қарағайлы орманының қалдықтары және қарағайлы сирек ормандардың бөліктері бар. Құлажон жайылмасына шөпті батпақты шалғындар тән.
Сүтқоректілер фаунасы (20 түр) Зайсан ойпатының түр құрамының үштен бір бөлігін құрайды. Шөлді жерге бейім түрлер басым: құлақты кірпі, қарсақ, қосаяқтылар. Мұнда қыстау үшін саны бірнеше жүзге жететін еліктер келеді.Қосмекенділердің екі түрі мекендейді: кәдімгі құрбақа және сүйіртұмсық бақа.
Бауырымен жорғалаушылардың алты түрі кездеседі: түрлі түсті кесіртке, секіргіш кесіртке, кәдімгі қалқантұмсық жылан, кәдімгі сарыбас жылан, зайсандық батбат кесіртке және үлкен көз кесіртке.
Құстардың 80-ге жуық түрі бар. Олар екі тіршілік ортасына байланысты таралған: құмдар арасында бозторғайлар, сұр шіл, бөдене мекендейді; сирек кездесетін түрлер – сұр тырна, ақбас тырна, дуадақ, безгелдек, бақалтақ қыран, қарақұс.
Батпақты өзен жайылмасында сұқсырлар мекендейді: қарамойын сұқсыр, сұржақты сұқсыр, үлкен сұқсыр, үлкен әупілдек, үлкен аққұтан, көкқұтан, сұр қаз, барылдауық үйрек, жалпақтұмсық үйрек, қоңыр үйрек және басқа түрлері.
Жануарлар дүниесінің кейбір түрлері Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген: зайсандық батбат кесіртке, үлкен көз кесіртке, қызғылт бірқазан, бұйра бірқазан, қара дегелек, кіші аққұтан, шиқылдақ қаз, қутұмсық қаз, дала қыраны, бүркіт, сұр тырна, ақбас тырна, дуадақ, безгелдек, майқұйрықты ергежейлі қосаяқ.
Қорық аумағында сирек кездесетін түр – дала мысығы.
