Ардақты оқырман! Өткен күнде белгі бар. Күндер өте сол белгі халық жадында жатталып, аңыз –шежіреге айналады. Өлке шежіресінен Отан тарихы құралады.
Ел тарихы сияқты Зайсан тарихы да өте бай. Көптеген тарихи оқиғаларға куә болған да осы өңір.
Біздің жыл санауымыздың VI ғасырдағы Түрік дәуірінде Зайсан көлін «Бейне теңіз» деп атаған екен. Сол дәуірдің туындысы «Қозы Көрпеш –Баян сұлу» жырында «Бейне теңіз дейтіғұн көлге кетті» деген жолдар бар.
Зайсан көлді кезінде қоныстанған этностар мен ары –бері өткен саяхатшылар, жат жұрттық шапқыншылар әр түрлі атағанмен, негізгі мағынасы қазақтың «Жайсаң» деген сөзінен шыққан деседі.
Шыгыс Қазақстан облысынын, Тарбагатай ауданына к,арасты көлдің аты. Бул топонимдік атауды алғаш зерттеушілер орыс ғалымы Г.Н. Потанин болды. Ол 1863-1864 жылдьщ кысында болып балық аулау жұмысымен танысады. Және көлдің жалпы географиялык Кубылыстарына шолу жасап, оның ұзынын 110 км, енін 28 км, терендігін 6 метр деп белгілеген.
Бұдан кейш Зайсан көліне зерттеулер жүрізген Е. Михаэлис. В. Сапожников, А. Сидельников, Арндт, Б. Герасимовтар болды. Бұлар өздерінің зерттеу материалдарын Семейдегі патшалық орыс география коғамыныщ бөлімшесінің әр жылдаргы нөмірлерінде жарияланды. Сол зерттеулердің 6ipi Арндттың айтуы бойынша («Исторический очерк исследования оз.Зайсан»), – Историческое прошлое Зайсанской котловины остается пока далеко невыясненным. Можно только сказать, что с древнейших времен она служила временным пребыванием разных тюркских племен. «Б.И. — племя найман», – дейді де XVI ғасырда моңғолдардын күшті одағы (ойрат, торгауыт, олют, хонзы, хошоут пен жоңғарлар) Зайсан ойпатындағы түрік хальщтарын ыгыстырып, ол жерді өздері мекен eттi. Сол кезде «В 1650 году у калмыков (жоғарыдағы моңғол одағының), кочевавших у берегов Зайсана был голод; Они кормились рыбой озера, за что прозвали «Нор-Зайсан» т.е. «Благородное озеро»… Мейірімді (рахымды) қол мағынасында деп атапты дейді.
Шыгыс Қазакстан облысыньщ ең, шеткері тұрған каласы — Зайсан. Ол Зайсан ауданыньщ орталыгы. 1864 жылы Шуешек келісімі бойынша Зайсан ойпаты мен Ертіс бойында және Тарбағатайдың төменгі бөліктері Россияға қараған соң 1869-1870 жылдары шекаралық әскери бекініс есебінде салынған. Оныц Зайсан болып аталуы жоғарыдағы Зайсан көліне байланысты. Зайсан қаласын Жеменей өзені екіге бөліп тұрады. Оның 6ipi «Заречная слободка» деп аталады. Мұнда әскери бекіністің қорғаушылары қазақ-орыстар тұрған. 1920 жылдар шамасында бұл жерді басып өткен саяхатшының 6ipi Б. Герасимов Зайсан каласында осы кезде екі шіркеу және орыс, қазақ, татар мектептері болды.
Қалада бұл кездері орыс-қазақтарымен қашқарлық-сарттар (өзбектер, ұйғырлар) және қазақтардың 700-дей үйі ғана болып, 4,5 мың адам тұрғандығын айтады. Сонымен 6ipre Зайсан қаласы орыс патшасының алыстағы саяси тұргындары жіберетін орны да болган. Онда осындай адамдардыц 6ipi акын Н.Э. Ватсон да турып кайтыс болган.
- 1.Байбатыров, Ғ. Зайсан тарихы[Мәтін] : оқулыққа қосымша / Ғ. Байбатыров. – Өскемен : Базальт, 2003. – 180 б.
- 2.Ислямов, А. С. Шығыс Қазақстан топонимикасы [Мәтін] : әдістемелік құрал = Топонимика Восточного Казахстана : методическое пособие / А. С. Ислямов ; ҚР Білім және ғылым м-гі. – Алматы : Эверо, 2003. – 112 б.
