Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2001 жылғы 17 шілдедегі № 970 қаулысына сәйкес құрылды. Бұл — Қазақстандағы ең ірі ерекше қорғалатын табиғи аумақ, оның жалпы ауданы 643 477 гектарды құрайды.
Ұлттық парк Шығыс Қазақстан облысының Катонқарағай ауданында орналасқан.
Парк аумағына Алтайдың ең биік шыңы — Мұзтау (теңіз деңгейінен 4506 м) беткейлері, одан тарайтын Листвяга жотасы және Бұқтырма мен Берелі аралығындағы биік қыраттар кіреді. Бұқтырма өзенінің аңғарынан оңтүстікке қарай Оңтүстік Алтай жоталары орналасқан: Оңтүстік Алтай (ең биік нүктесі — Жағыртау, 3871 м), Тарбағатай (Хрустальная тауы — 3094 м) және Сарымсақты (Беркұтау — 3373 м). Барлық жоталар субендік бағытта созылып, табиғи асимметрияға ие — солтүстік беткейлері өзен аңғарына тік құлайды, ал оңтүстік беткейлері біршама жайпақ әрі ұзын.
Катонқарағай паркінің Еуразияның алып құрлығының ортасында орналасуы оның климатының қатаң континентті болуына әсер етеді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 600–1800 мм аралығында. Ең көп жауын-шашын шілдеде, ең азы тамызда түседі.
Парк аумағының негізгі бөлігін Бұқтырма өзенінің алабы алып жатыр. Өзен парктің ішінде шамамен 200 км ағады (жалпы ұзындығы — 405 км).
Парктың оңтүстік бөлігі Қарақаба өзенінің алабына жатады — ол Қара Ертістің оң саласы. Листвяга жотасының солтүстік беткейінде Катунь өзенінің саласы — Тихая өзенінің бастау өңірі орналасқан. Барлық өзендер тау өзендеріне тән сипатта: жаздың алғашқы жартысында суы мол, ал қыста суы өте аз болады.
Паркте шамамен 400 көл бар. Олардың көпшілігі шағын, айдыны 1 шаршы шақырымнан аспайды. Ең ірі көл — Бұқтырма көлі (2056 м биіктікте орналасқан). Оның ұзындығы 5,3 км, ені 1,1 км, ең терең жері — 22 м. Жанында Большое Рахмановское көлі орналасқан. Оның ауданы екі есе кіші, бірақ тереңдігі 30 м-ге жетеді. Мұнда термалды радон бұлақтары негізінде көп жылдан бері «Рахман қайнары» шипажайы жұмыс істейді.
Листвяга жотасының үстінде үш ірі көл бар: Қаракөл (3х0,7 км), Аққайран (4х0,6 км) және Маралды (3,5х1 км). Бұл көлдер балыққа бай, әсіресе аққайран және қарауыз көп кездеседі.
Парк аумағының үштен бірін (267 202 га) реликті ормандар алып жатыр. Қылқан жапырақты тайга ормандары — балқарағай, самырсын, шырша мен майқарағай осындағы қиын климаттық жағдайда өседі.
Флорасы
Ұлттық парктің өсімдіктер дүниесі өте бай: жоғары сатыдағы өсімдіктердің 2000-нан астам түрі, сондай-ақ мүктер, қыналар мен саңырауқұлақтар бар. Шөптесін өсімдіктердің ішінде реликті түрлер көп: Алтай бәйшешегі, Сібір княжигі, тәттіжапырақты астрагал, Алтай көкпегі және т.б.
Қорғауды қажет ететін сирек өсімдіктер де көп. 30-дан астам түр жойылу қаупінде және Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Олардың қатарында: қарлы қылтанақ, Алтай ревені, Сібір кәндігі, түрлі түсті қызғалдақ, бақбақтың сирек түрлері, Алтай сібіркасы, барыш шөбі, Алтай леонтицасы, дала піоны, радиола раушаная, марал тамыры, Алтай бөріқарақаты және басқа да бағалы түрлер бар.
Парктың басты байлығы — қалың ормандар. Олар табиғи «жасыл алқа» болып тауларды қоршап, климатты жұмсартады, топырақты эрозиядан қорғайды, өзендердің су режимін тұрақтандырады.
Тау ормандары 1200–2200 м биіктікте өседі. Мұнда жан-жануарға қолайлы мекен бар. Қылқан жапырақты түрлер — кедр, майқарағай, шырша, лиственница. Жапырақты ағаштардан — қайың, көктерек, түрлі талдар өседі. Бұталардан таңқурай, қарақат, итмұрын, тобылғы және басқа 50-ден астам түр кездеседі.
Фаунасы
Парк жануарлар әлемі де бай әрі алуан түрлі. Мұнда 68 сүтқоректі, 277 құс, 3 қосмекенді, 6 бауырымен жорғалаушы, 9 сүйекті балық түрі және 10 мыңнан астам бунақденелілер (қоңыздар, көбелектер, инеліктер, өрмекшілер) бар.
Көптеген тұяқтылар мекендейді: марал, бұлан, елік, қабарға, тау теке. Жыртқыштардан — қоңыр аю, бұлғын, қасқыр, түлкі кездеседі. Кеміргіштерден — суыр, тиін, құрлы бақтар; таулы ормандарда — құр, шіл, жаңғаққұстар мекендейді.
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген жануарлар да бар: қар барысы, архар-арғали, тас сусары, Иконников түнқұсы, қоңырбас турпан, сұңқар, бүркіт, қарақұс, үкі, сұр тырна, әдемі тырна, Алтай ұлары, таймень және сирек моллюскалар — монахоидес акулеата, гастрокопта Теели және басқалар.
Өңір табиғаты өте көркем, контрасттарға бай. Таулар, ормандар, өзендер мен көлдер адамды тамсандырады. Ежелден бері дәл осы бай табиғат — аң мен балық, жайылым мен су көздері — көптеген халықтарды бұл өңірге тартқан.
Ұлттық парк аумағында келесі табиғи және тарихи ескерткіштер орналасқан:
Мұзтау
Қаракөл көлі
Көккөл сарқырамасы
Қаракөл сарқырамасы
Арасан сарқырамасы
Рахман қайнары
Көккөл кен орны
Берел қорғандары
Ескі австриялық жол
Жібек жолының солтүстік тармағы
Парктің алғашқы күнінен бастап флора мен фаунаны түгендеу, омыртқалы жануарлардың биологиясы мен санын зерттеу, кешенді биотехникалық шаралар жүргізіліп келеді. Жергілікті тұрғындар туризмді дамыту процесіне белсенді қатысуда. Туристік инфрақұрылымды кеңейту мен жетілдіруге арналған жобалар табысты жүзеге асырылып жатыр.
